این مقاله با هدف بررسی گلابگیری سنتی و صنعتی به رشته تحریر در می آید . صنعت گلاب گیری برخلاف اغلب صنایع دستی ، یک نوع صنعت تکمیلی از فرآورده های خام کشاورزی است و هم چنین بازار روبه گسترش آن در مصارف غذایی،طبی،دارویی و تزیئنی،نشان دهنده پتانسیل بالا در این صنعت می باشد.
گل سرخ محمدی یا همان طلای معطر به عنوان گل ملی ایران با نام علمی {رزا داماسنا} بومی سرزمین ایران است و کاشت و پرورش آن در 14استان کشور رایج بوده که در این زمینه استان اصفهان،شهرستان کاشان از مناطق بسیار مهم پرورش گل محمدی محسوب می شود و از نظر عملکرد در هکتار و میزان تولید گلاب و اسانس،شهرستان مقام اول را در سطح کشور دارا است .{وزارت کشور1377}
در شهرستان کاشان،شهر قمصر قدیمی ترین ومهم ترین مرکز پرورش گل محمدی و تولید عطر و گلاب می باشد.و از حدود 40الی50سال قبل تاکنون پرورش گل محمدی و گلابگیری از قمصر به دیگر مناطق شهرستان کاشان مانند نیاسر،برزک وسده وکامو انتشار یافته است.
سوال اساسی و مهم که مطرح می باشد این است که با توجه به گلاب گیری در14استان ایران ،چرا گلاب قمصر کاشان اولویت دارد؟
دلیل تاکید ما بر اصالت گلاب این شهر چه می باشد ؟ این همه محبوبیت و شهرت از کجا می آید؟
دراین خصوص توجه به یک مطلب علمی لازم و ضروری می باشد :شرایط لازم و ایده ال برای پرورش گل محمدی عبارتند از:خاک های شنی با بافت ریز،دمای 21درجه سانتیگراد درروز و15 درجه سانتیگراد در شب ،آب وآبیاری دردوره7-20روزه و تعداد4-14مرتبه در سال که مجموعه این شرایط ایده آل جهت پرورش گل محمدی دقیقا در منطقه قمصر فراهم می باشد .لذا بهترین محصول گل محمدی با بالاترین در صد اسانس نتیجه خاک ،آب ،اقلیم منطقه قمصر می باشد.به طوری که در سال های 54-1352 شمسی که کارشناسان بلغاری روی گل سرخ محمدی بررسی می کردند؛دریافتند که گل سرخ محمدی قمصر کاشان در سنجش با نمونه های همگون در دیگر نقاط کشور از کیفیتی چمشگیر وبرتر برخوردار است.از همی گل ن رو در صنایع پیشرفته عطر سازی کشورهای اروپایی که از فن آوری های بالا و گسترده ای برای تبدیل آن به فرآورده های عطری بهره مندند ،به کاربرد اسانس گل محمدی قمصر روی آورند به گونه ای که همه ساله مقدار زیادی از اسانس تولیدی در منطقه قمصر توسط کشورهای اروپایی خریداری می شود.
همچنین مکان یابی اولین کارخانه اسانس گیری در حومه شهر قمصرتوسط کارشناسان بلغاری به همین دلیل کیفیت برتر گل محمدی منطقه قمصر است.
صنعت گلاب گیری
تقطیر گل رز احتمالا در زمان های خیلی دور حتی قبل از تاریخ،کار پارسیان بوده است.
طبق مدارکی که در کتابخانه ملی پاریس موجود است ایالت فارس در سال 810 میلادی معادل سی هزار بطری گلاب ،باج به خزانه داری بغداد می پرداخته اند.صنعت گلاب گیری در قرن دهم توسط اعراب به اروپا برده شد و اولین کشور اروپایی که این صنعت را به خدمت گرفت اسپانیا بود.سابقه پرورش گل محمدی و صنعت گلابگیری در شهر قمصر از قدمتی بس دیرینه برخوردار است،لیکن آنچه راتاریخ در ذهن ما متبلور می سازد به سده های اول و دوم هجری برمی گردد و مصداقی بارز آن گلاب پاش های گلینی است که تازه مسلمانان قرون اول و دوم هجری برای معطر کردن قبور اموات خود آن را درداخل قبر وجوار مردگان خود قرار می دادند.
روش های گلاب گیری
گلابگیری به دو روش سنتی و صنعتی انجام می شود .اساس کار گلاب گیری چه به شکل سنتی یا صنعتی بر عمل تقطیر استوار است.
گلابگیری سنتی
باریختن گل محمدی به میزان 30-12کیلوگرم وآب به میزان 60-30لیتر در دیگ آغاز می شود.بعد از ریختن آب و گل در دیگ و گذاشتن درپوش دیگ با محکم کردن آن و قرار دادن پنچه ها در جای خود ،چراغ کوره ای زیر دیگ راروشن نموده و پس از حدود 10دقیقه آب و گل داخل دیگ به جوش می آید و بخارات حاصل آن از طریق پنچه ها به داخل پارچ مسی منتقل شده و براثر تماس با دیواره های سرد پارچ {به دلیل قرارداشتن در حوضچه اب سرد} تقطیر شده و تبدیل به گلاب می شود .معمولا پس از 5-4 ساعت پارچ مسی پر از گلاب شده و عمل گلابگیری باخاموش کردن چراغ کوره ای زیر دیگ به اتمام می رسد.
گلاب داخل پارچ پس از انتقال پارچ به خارج از حوضچه آب سرد و خنک شدن آن به داخل بطری ها یا گالن ها منتقل می شود و تفاله گل {بن گل}باقیمانده در دیگ راخارج کرده و دور می ریزند.
معایب گلابگیری سنتی:
گلابگیری سنتی اگر چه در مدت کوتاهی از سال صورت می گیرد {حدودا دو ماه} ولی در همین مدت کاری خسته کننده و یکنواخت می باشد پیاپی باید آب و گل را در دیگ ریخت و تقطیر نمود وگلاب حاصل را در بطری یا گالن تخلیه نمود و دوباره از نوآغاز کرد .دیگ های گلابگیری سنتی در صورت موجود بودن گل در طول شبانه روز کار می کنند.
گلابگیری صنعتی:
در شیوه گلابگیری صنعتی نیز روش کار و دستگاه ها کم وبیش همانند گلابگیری سنتی می باشد ،البته از نظر حجم وظرفیت و مکانیزه بودن دستگاه ها و وسایل ،تفاوت هایی با گلابگیری سنتی دارد .
تولید گلاب به روش صنعتی
گل محمدی رادرون تانک های تمام استیل می ریزند و به روش تقطیر هم گلاب تهیه می شود که فرموله و فیلتره و پاستوریزاسیون همه به ترتیب صورت می گیرد.درنتیجه گلاب استاندارد و بهداشتی به دست می آید.ولی اسانس وسانترفیوژ وبسته بندی دوباره در مرحله ای جداگانه به دست می اید.
در سال 1381حدود 1000دستگاه گلابگیری سنتی و10 واحد صنعتی ونیمه صنعتی گلابگیری در بخش قمصر در حال فعالیت هستند وچند واحد صنعتی نیز در دست راه اندازی می باشد.
زمان گلابگیری در منطقه قمصر از اواخر فروردین تا اوایل تیر ماه می باشد .علاوه بر تولید گلاب ،تهیه انواع عرقیات گیاهی مانند بیدمشک ، نعناع ،کاسنی ، شاتره ، شوید ،...از دیر باز در این منطقه وجود داشته واهمیت این عرقیات از گلاب کمتر نیست .
انواع گلاب های تولیدی در کارگاههای گلابگیری سنتی عبارتند از :
گلاب دوآتیشه ، گلاب درجه1،گلاب درجه 2،گلاب درجه 3،گلاب پس آب و گلاب زیر عطری
اما ازنظر استاندارد فقط دو نوع گلاب با توجه به درصد اسانس وجود دارد:گلاب درجه 1 یا سنگین،گلاب درجه 2 یا سبک .
